αντιαποικιοκρατία

Θεωρητική θέση που είναι αντίθετη σε κάθε μορφή αποικιακής εκμετάλλευσης. Οι πρώτες εκδηλώσεις της συμπίπτουν με τις πρώτες υπερπόντιες κατακτήσεις. Η πολιτική της α. συνίσταται στην αρχή της πλήρους αυτοκυβέρνησης και στην καταγγελία της εκμετάλλευσης ενός λαού από μία αποικιακή δύναμη. Ήδη από τον 16o αι. οι Ισπανοί θεολόγοι, με βάση τη χριστιανική ηθική, ήταν αντίθετοι στη δράση των αποίκων σε βάρος των αυτοχθόνων της Αμερικής. Συγκεκριμένα, ο δομινικανός Φρανθίσκο ντε Βιτόρια με τα γραπτά του και ο επίσκοπος Μπαρτολομέο ντε Λας Κάσας με τη συγκρότηση ιθαγενών κοινοτήτων υπογράμμιζαν την ανάγκη προσηλυτισμού και χειραφέτησης των ιθαγενών. Οι φωνές αυτές όμως υπήρξαν μεμονωμένες και πέρασε καιρός έως ότου η Καθολική Εκκλησία να διαχωρίσει το αποστολικό της έργο από την αποικιοκρατία και να διαμορφώσει ιθαγενή κλήρο. Με την επίδραση των φιλελεύθερων ιδεών του 18ου αι., η α. εκδηλώνεται στην αμερικανική ήπειρο: χειραφέτηση δεκατριών αγγλικών αποικιών (που οδήγησε στον σχηματισμό των Ηνωμένων Πολιτειών το 1787), έπειτα ανεξαρτησία του Αγίου Δομίνικου με τον Τουσέν-Λουβερτίρ και, τέλος, χειραφέτηση της Λατινικής Αμερικής (1811-26). Στο τέλος του 19ου αι., ο αποικιακός ιμπεριαλισμός στην Αφρική και στην Ασία προκαλεί την εμφάνιση εθνικών κινημάτων. Στον 20ό αι. τα κινήματα αυτά ενισχύονται με τη συμμετοχή αποικιακών στρατευμάτων στους δύο παγκόσμιους πολέμους και με την ανάπτυξη εγχώριων ηγετικών τάξεων, οι οποίες αντλούν από την παιδεία που αποκτούν στη μητρόπολη και από τη θρησκεία και τις παραδόσεις τους επιχειρήματα και κίνητρα αντίστασης εναντίον της κοινωνικής και οικονομικής εκμετάλλευσης καθώς και της πολιτικής υποδούλωσης. Στο ιδεολογικό πεδίο, η διαμόρφωση του αντιαποικιοκρατικού πνεύματος οφείλει πολλά στην αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών, την οποία διακήρυξε ο Αμερικανός πρόεδρος Γουίλσον το 1918. Η αρχή αυτή είχε συμπεριληφθεί και στη συμφωνία της Κοινωνίας των Εθνών. Στην περίοδο μεταξύ των δύο παγκοσμίων πολέμων τα πρώτα σημεία αφύπνισης των λαών που ζούσαν υπό αποικιακό καθεστώς εμφανίστηκαν στη Μέση Ανατολή και στη μεσογειακή Αφρική και οδήγησαν στην ανεξαρτησία της Αιγύπτου (1922) και του Ιράκ (1932). Την ίδια εποχή, οι Ινδοί, με την καθοδήγηση του Γκάντι, αρχίζουν τον αγώνα τους εναντίον της βρετανικής κυριαρχίας. Αποφασιστική όμως ανάπτυξη λαμβάνει το κίνημα απελευθέρωσης των αποικιακών λαών μετά τον B’ Παγκόσμιο πόλεμο, πρώτα στην Ασία, στη Μέση Ανατολή και στη βόρεια Αφρική και στη συνέχεια στη μαύρη Αφρική, εξαιτίας τόσο της συμμετοχής των αποικιακών λαών στον πόλεμο όσο και της σχετικής εξασθένησης των αποικιακών δυνάμεων αλλά και της διαμόρφωσης στη δυτική κοινή γνώμη μιας τάσης ευνοϊκής για τη χειραφέτηση των λαών που βρίσκονταν υπό κηδεμονία. Η δεκαετία 1990-2000 χαρακτηρίστηκε από τον ΟΗΕ ως η δεκαετία οριστικής εξάλειψης της αποικιοκρατίας. Παρ’ όλα αυτά, εξακολουθούν να υπάρχουν εδάφη υπό κατοχή ή σε ημιαυτόνομο καθεστώς. Πιο συγκεκριμένα, υπό βρετανική κατοχή βρίσκονται τα νησιά Αγία Ελένη (μαζί με άλλα νησιά του Ατλαντικού, όπως η νήσος της Αναλήψεως και η Τριστάν ντα Κούνια), Φόκλαντ (νότιος Ατλαντικός), Ανγκουίλα, Βερμούδες, Κέιμαν, Μονσερά, Τερκς και Κάικος, καθώς και τμήμα των Παρθένων νήσων (στην Καραϊβική θάλασσα), όπως και το έδαφος της Γιβραλτάρ (στην άκρη της Ιβηρικής χερσονήσου). Οι Γάλλοι κατέχουν τα νησιά Άγιος Πέτρος και Μικελόν (στον Βόρειο Ατλαντικό), Γουαδελούπη και Μαρτινίκα (στην Καραϊβική), Γουόλις και Φουτούνα, Νέα Καληδονία και τμήμα της Πολυνησίας (στον νότιο Ειρηνικό), Μαγιότ και Ρεϊνιόν (στον Ινδικό ωκεανό, κοντά στις ακτές της νότιας Αφρικής). Οι ΗΠΑ διατηρούν κτήσεις στα νησιά Γκουάμ (στον βόρειο Ειρηνικό), (Αμερικανική) Σαμόα (στον νότιο Ειρηνικό) και τμήμα των Παρθένων νήσων (στην Καραϊβική). Τέλος, η Ολλανδία ελέγχει τις Ολλανδικές Αντίλλες και την Αρούμπα (στην Καραϊβική θάλασσα). Στις κτήσεις αυτές (αποικιακού χαρακτήρα) δεν περιλαμβάνονται ασφαλώς αυτές που αποτελούν αντικείμενο συνοριακών διαφορών. Επισημαίνεται ότι οι τελευταίες αποικιακές κτήσεις που απέκτησαν ανεξαρτησία (αν και ενσωματώθηκαν στην Κίνα) ήταν αυτές των εδαφών Μακάο και Χονγκ Κονγκ. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. σχετικά λήμματα. Ο Μαχάτμα Γκάντι ηγήθηκε της παθητικής αντίστασης στον αντιαποικιοκρατικό αγώνα των Ινδών εναντίον των Άγγλων.